Współczesna działalność naukowa w coraz większym stopniu opiera się na zewnętrznych źródłach finansowania, spośród których szczególną rolę odgrywają granty badawcze. Podstawą uzyskania każdego grantu jest rzetelnie opracowany wniosek, który szczegółowo przedstawia zakres planowanych badań i uzasadnienie ich przeprowadzenia.
W artykule pt. Wniosek grantowy jako przedmiot ochrony prawa autorskiego pisaliśmy o tym, kiedy i w jakich warunkach projekt badawczy może zostać uznany za utwór i korzystać z ochrony prawnej.
Czy naukowiec ma więc pełnię praw autorskich do projektu badawczego zawartego we wniosku grantowym?
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz. U. z 2025 r. poz. 24 – dalej jako PrAut), prawo autorskie przysługuje twórcy, o ile ustawa nie stanowi inaczej. Jednak w przypadku utworów będących wyników pracy naukowców należy zwrócić uwagę na pewne szczególne regulacje.
Decydujące znaczenie w ustaleniu zakresu przysługujących uprawnień mają dwie kwestie:
- stosunek prawny między twórcą a jednostką naukową (uczelnią, instytutem itp.)
- treść wniosku grantowego przesądzająca o charakterze powstałego utworu.
Utwory powstałe w wyniku pozostawania w stosunku pracy
W pierwszej kolejności zaznaczyć należy, że sytuacja prawna w zakresie praw autorskich różni się w zależności od pozycji danej osoby we wspólnocie akademickiej. Inaczej prezentuje się to w przypadku osób pozostających w stosunku pracy z instytucją naukową (uczelnią, instytutem itp.), a inaczej w przypadku studentów czy doktorantów.
W przypadku prac naukowców, którzy są pracownikami w rozumieniu przepisów prawa pracy (są zatrudnieni w szczególności na umowę o pracę), przepisy przewidują pewne ograniczenia w zakresie przysługujących im praw autorskich.
Tego rodzaju ograniczenia nie występują w przypadku wniosków grantowych przygotowywanych przez studentów lub doktorantów, niebędących jednocześnie pracownikami. Prawa autorskie – zarówno majątkowe, jak i osobiste do takich projektów przysługują ich twórcom, zgodnie z ogólnymi zasadami. Autorskie prawa majątkowe mogą jednak zostać przeniesione przez studenta czy doktoranta na uczelnię lub instytut. Przejście to może nastąpić wyłącznie w drodze dziedziczenia lub – co będzie znacznie częstsze w tym wypadku na podstawie umowy (art. 41 ust. 1 pkt 1 PrAut). Twórca może też, zachowując swoje prawa autorskie, udzielić licencji (art. 67 PrAut).
Utwór naukowy a pracowniczy
Przepis art. 12 ust. 1 PrAut wyraża ogólne reguły odnoszące się do tzw. utworów pracowniczych, czyli najprościej mówiąc tych, które pracownik tworzy w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. W takiej sytuacji to nie twórcy, lecz pracodawcy – w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron – przysługiwać będą autorskie prawa majątkowe do takiego utworu. Przepis ten ma jednak charakter dyspozytywny – zasadę tę można zmienić w umowie o pracę i przewidzieć w niej np. że twórca-pracownik zachowuje prawa autorskie do swoich dzieł.
Trzeba jednak pamiętać, że ustawodawca stawia pracowników zajmujących się nauką w korzystniejszej pozycji w zakresie przysługujących im praw. Przepisem o charakterze lex specialis do ww. art. 12 PrAut jest regulacja art. 14 tej ustawy, która dotyczy szczególnej kategorii utworów pracowniczych, jakimi są utwory naukowe. Zgodnie z art. 14 ust. 1 PrAut, jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany.
Na gruncie tego przepisu widać, że pracownik zachowuje prawa autorskie do stworzonego przez siebie utworu naukowego, jednak na rzecz zatrudniającej go instytucji naukowej ustanowiono tzw. prawo opcji. Instytucja ta dysponuje bowiem czasowo ograniczonym prawem pierwszeństwa opublikowania utworu naukowego pracownika.
W doktrynie wskazuje się, że pojęcie instytucji naukowej obejmuje w szczególności uczelnie, czy jednostki naukowe, które mogą być pracodawcami w rozumieniu obowiązujących przepisów, a więc m.in. Polską Akademię Nauk. (tak: A. Niewęgłowski [w:] Prawo autorskie. Komentarz, Warszawa 2021, art. 14).
Kluczowym w kontekście praw do wniosku grantowego jest jednak to, czy możemy przypisać mu status utworu naukowego. W piśmiennictwie zauważa się, że „naukowy charakter utworu jest rozumiany zasadniczo w sposób nie bardzo restrykcyjny, jako utwór, który stanowi rezultat naukowego procesu myślowego i w podstawowej funkcji komunikacyjnej jest skoncentrowany na przedstawieniu obiektywnej rzeczywistości oraz umożliwia „przedstawienie wycinka istniejącej rzeczywistości, ustalenia przyczyn i skutków zjawisk przyrodniczych i społecznych”. Mając na uwadze powyższe, można uznać, że pracowniczymi utworami naukowymi w rozumieniu art. 14 pr. aut. są zatem utwory tworzone przez pracowników instytucji naukowej w ramach działalności naukowej, prezentujące (opisujące) problemy naukowe, rezultaty badań naukowych, wnioski, tezy, konkluzje, które mają znaczenie dla wzbogacenia i rozwoju poszczególnych dziedzin naukowych (w zakresie ich treści i formy precyzują standardy wypracowane i przyjęte w tych dziedzinach) i są przeznaczone jako baza dla dalszego rozwoju nauki”. ( J. Ożegalska-Trybalska [w:] Komentarz do ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [w:] Ustawy autorskie. Komentarze. Tom I, red. R. Markiewicz, Warszawa 2021, art. 14.)
Pytanie zatem pojawia się, czy problem badawczy opisany we wniosku grantowym jest na tyle zaawansowany i w sposób kompleksowy opisuje dane zagadnienie, by mówić tu już o „naukowości”. Na pytanie to nie da się udzielić jednoznacznej odpowiedzi, bowiem o charakterze danego projektu będzie w istocie przesądzać jego treść. Wydaje się jednak, że wniosek grantowy jako całość jest dziełem o szczególnym charakterze, którego poszczególnym elementom można by przypisać zarówno cechy utworu naukowego, jak i cechy utworu pracowniczego niebędącego utworem naukowym, a niektórym elementom w ogóle nie można przypisać cech utworu.
Powyższa sytuacja powoduje wątpliwości odnośnie do zakresu uprawnień twórcy. Uznanie wniosku grantowego za utwór naukowy powoduje, że instytucja naukowa zyskiwałaby prawo pierwszeństwa opublikowania takiego projektu. Jednakże utwór ten już ze samej swojej istoty nie nadaje się do samodzielnej publikacji w formie np. artykułu naukowego. Zatem również ewentualna forma realizacji tego prawa nie jest jednoznacznie określona.
Mając na względzie opisane wątpliwości zasadne wydaje się zawieranie umów w przedmiocie praw autorskich między instytucjami naukowymi a twórcami, które respektowałyby prawa naukowców oraz ich zaangażowanie i trud włożony w przygotowanie danego dzieła. W przypadku samych twórców konieczna jest ponadto dbałość o zachowanie etycznych standardów rzetelności naukowej.
r.pr. Barbara Pietrzyk-Tobiasz
***
Kancelaria dla Nauki świadczy pomoc prawną z zakresu prawa własności intelektualnej dla studentów, naukowców i podmiotów systemu szkolnictwa. W razie potrzeby zachęcamy do kontaktu z ekspertami Kancelarii.
